THE DEAD LIMESTONES CZYLI ŹRÓDLEŃCE

         Przedsłowie...

II wiek p.n.e.  Południowo-zachodni kant Frygii. Dookoła rozbrzmiewa szum wody spadającej po białej skale, połyskującej w zachodzącym słońcu jak lukier na pączku. Ciepła woda, to sączy się po ścianach skalnych, to wlewa w wielkie misy pokroju kropielnic wrastających w białą skarpę.  Na grzbiecie krząta się grupka ludzi w czapkach rodem z komiksów Peyo, która podziwia krajobraz. Ciszę przerywa koleś z globusem w ręku.

  Krates z Mallos: Wasza Czcigodność! Zaznaczyłem już pozycję na mapie. Czy powstała już w
                           myślach waszej Czcigodności nazwa owego kurortu?

  Eumenes II: Powstała! To miejsce na Ziemi będzie się odtąd nazywać Hierapolis!

  Krates z Mallos: Doskonale Panie Pergamonu! Kiedy rusza inwestycja? Natychmiast?

  Eumenes II: Wyluzuj Krates! Lepsza zwłoka bez szkody, niż pośpiech ze stratą. Trzeba oszacować
                    budżet. Zabiegi kuracyjne będą wykonywane na fundusz bez limitów. Piękne te
                    trawertyny. Zupełnie jak w Beskidzie Niskim.

  Krates z Mallos: W czym wasza Czcigodność?

  Eumenes II: W Beskidzie Niskim! Dawaj ten globus pokażę ci o czym mowa!

   Mowa będzie o skale tak samo związanej z Hierapolis, jak z Rudawką Rymanowską, a dokładniej chodzi o trawertyn. Skała kojarzona jest głównie z wspomnianego "Bawełnianego Zamku", co jest bezpośrednim przekładem tureckiej nazwy Pammukale przy ruinach Hierapolis, bądź malowniczych progów Jezior Plitwickich, czy w końcu trawertynowych tam ryglujących jeziora Band-e Amir. Niemniej w Polsce też można się natknąć na wystąpienia tego rodzaju skał, co z resztą tutaj pokażę i to w miejscu raczej nie specjalnie kojarzonym z utworami węglanowymi - fliszem karpackim.


         Śródsłowie...

     Start na dziś lokuję pod klasztorem oo. Michalitów w Miejscu Piastowym, gdzie zamieniam cztery kółka na dwa kółka. W zasadzie to ilość ruchomych kółek w układzie pozostanie constans, bo jedzie ze mną koleżanka na swoim rowerze. Trasa to pętelka wokół grupy Jawornika z odwiedzinami dość dużej wychodni wciąż tworzących się trawertynów.

Wisłok szumi, ale maszyneria milczy. Mijamy stary tartak wodny w Besku.

 
     Na samym początku pasowało by przejść do wyjaśnień. Terminologia w temacie jest lekko mętna i to nawet w publikacjach naukowych, którymi się posiłkuje przy każdym artykule. Jednak najpewniejsze i najbardziej klarowne założenie jest takie, że utwory wytrąconego węglanu wapnia nazywane są ogólnie martwicami wapiennymi. Z kolei martwice wapienne dzielą się na kilka podtypów:

Tufy wapienne - wybryk nazewnictwa, ale o tym później. Skała dość krucha i słabo zdiagenezowana, silnie i regularnie porowata, przez co bardzo lekka. Tworzy się głównie przy udziale organizmów żywych - glonów i sinic oraz mszaków. Stosowana jest czasem nomenklatura niemieckojęzyczna - kalktuff. Może zawierać w strukturze onkoidy i stromatolity sinicowe. Niestety mamy tu pewien problem w nazewnictwie. "Tuf" jest w zasadzie określeniem zarezerwowanym dla skał piroklastycznych i jakby nie było to takie tufy z magmy karbonatytowej (węglanowej)  tworzą się i dziś. Co prawda tylko w jednym karbonatytowym wulkanie Ol Doinyo Lengai w Tanzanii, no ale mamy taki niezręczny dublet nazewniczy. Tufy wapiene krążą w literaturze głównie przez uzus, choćby w publikacji prof. dr hab. Joachima Szulca pt "Geneza i klasyfikacja wapiennych osadów martwicowych". Jednak lepiej i stosować tu ogólne określenie tych skał per "martwice wapienne" z których ewentualnie można wyróżniać dwie poniższe formy.

Trawertyn - skała dobrze zdiagenezowana, bardziej zbita od tufu, nieregularnie porowata. Zbudowana głównie ze skrytokrystalicznego aragonitu (młodsze trawertyny holocenu) lub kalcytu (starsze trawertyny). W swojej strukturze może również zawierać stromatolity lub onkoidy. Tworzy się na drodze mieszanej - przy udziale organizmów żywych, jak i wytrącaniu chemicznemu.

Sinter wapienny - posiada strukturę najbardziej zbitą, w zasadzie jawnokrystaliczną. Jest albo bardzo słabo porowaty lub zupełnie nieporowaty. Wykazuje laminację. Tworzy się głównie przy źródłach hydrotermalnych bez udziału organizmów żywych.

W obrębie tego typu utworów warto wymienić także takie formy jak:

Peloidy wapienne - osad ilasty powstały w z bezpośredniej precypitacji węglanu wapnia w roztworze jak i pozostałości po niszczeniu starszych wapieni. Często stanowią sporą część osadu martwicowego.

Onkoidy i Stromatolity - kuliste twory o charakterze konkrecji, powstałe przez koncentryczne nawarstwianie się lamin węglanu wapnia wytrąconego na nitkach alg i sinic. Narastanie odbywało się wokół jądra którym był np. okruch skały. Onkoidy są formami niewielkimi, od 1 mm do 10 cm i nie są trwale przytwierdzone do podłoża, tak jak ma to miejsce w przypadku stromatolitów. Stromatolity to formy obecnie rzadkie, tworzone przez sinice. Najstarsze stromatolity to zarazem jedne z najstarszych pozostałości życia na ziemi. Znaleziono okazy datowane na archaik z okresu ok. 3,4 - 3,5 mld lat temu.

Jeśli chodzi o genezę, to trawertyn może tworzyć się pod wpływem wielu niezależnych od siebie czynników fizykochemicznych. Generalnie reakcja wytrącania przebiega wg poniższej reakcji

Ca(HCO₃)₂ → CaCO₃↓ + H₂O + CO₂↑

Już na pierwszy rzut oka można się domyśleć, że sam wzrost temperatury powoduje zmniejszenie rozpuszczalności gazów w cieczach. Co w tym wypadku spowoduje eliminację CO₂ z roztworu, co przesunie równowagę reakcji w prawo i wzmoże strącanie  CaCO₃. Drugim istotnym czynnikiem jest pobór dwutlenku węgla do fotosyntezy głównie przez mchy, glony i sinice. Następstwem tego jest precypitacja węglanu wapnia na plechach i łodygach, co w konsekwencji prowadzi do petryfikacji organizmów żywych i stworzenia porowatej struktury. Pokrótce - najważniejsze czynniki tworzenia się utworów martwic wapiennych, można zebrać w takim zestawieniu :

• wzrost temperatury roztworu (wzrost dyfuzji, ewaporacja)
• mechaniczna akceleracja dyfuzji (przez turbulentny przepływ roztworu)
• spadek ciśnienia parcjalnego CO₂ w atmosferze względem roztworu
• po wypływowe odgazowanie wody źródlanej silnie nasyconej CO₂
• asymilacja fotosyntetyczna dwutlenku węgla i jonów wodorowęglanowych przez glony, mszaki i sinice. Rzadziej przez rośliny wyższe.

Drugim niezbędnym elementem jest odpowiednie zmineralizowanie wody. Trawertyn to takie "drugie życie wapienia" i węglan wapnia musi być wcześniej wyługowany ze skał. Przez co martwice tworzą się na terenach krasowych  i w miejscach gdzie wypływa woda, która głębiej miała kontakt ze skałami węglanowymi.


Jednak flisz karpacki nie za bardzo kojarzy się z krasowym landszaftem. Mimo wszystko węglanu wapnia tu nie brakuje. Spoiwo w piaskowcach jest w różnym stopniu wapniste, dużą zawartość węglanu wapnia mają margle. Nie wspominając o takich skałach jak oligoceńskie wapienie kokolitowe, występujące min. w płaszczowinie śląskiej. Tak właśnie wygląda rejon naszej miejscówki. Rudawka Rymanowska słynie z osłonięcia geologicznego zwanego Ścianą Olzy. Gdzie ukazują się paleogeńskie warstwy menilitowe z pięknie wykształconymi fałdami szewronowymi i uskokami. Jednak dzisiejszy rodzynek ukryty jest nieco z boku w mniej znanym miejscu.

Legendarna miejscówka geologiczna - Ściana Olzy.

 
By trafić do trawertynowych wychodni, trzeba przejść spod ściany Olzy ok 500 m w górę Wisłoka. Pod samą ścianę nie prowadzi żadna ścieżka, więc trzeba iść orograficznie prawym brzegiem rzeki. Na ok 15 m ścianie zbudowanej z drobnorytmicznego fliszu, ukazują się stożki trawertynowe sięgające na ok. 10 m nad lustro wody. Liczne są także cieńsze polewy pokrywające flisz na znacznej powierzchni, a wszystko to okryte jest porządną ilością mchów po których ścieka woda.  

Voilà! Trawertynowa ściana ujęta od północy...

 

...Oraz od południa.

 

Ambona bez kaznodziei.

 

Woda spływa tworząc świeże polewy.

 

A czasem stalaktyty na otwartym powietrzu.

 

Oraz draperie.

 

Dużo draperii...

 

Jak stary jest nasz słodkowodny wapień (bo tak też można by go nazwać)? W geologicznej skali czasu jest młody, bardzo młody, młodziutki! Większość trawertynów w Beskidach powstała i osiągnęła największy przyrost w optimum klimatycznym holocenu  (atlantyk i subboreał), czyli mniej więcej w okresie 8000-2500 lat temu. Później tempo wzrostu zmalało i obecnie waha się w przedziale 0,3-2,0 cm przyrostu rocznie. Przy czym większość z tego przedziału tworzy się w miesiącach letnich, a zimą powstaje tylko cienka warstwa mikrytowa. W wielu przypadkach starsze martwice nie przyrastają już w ogóle. Wychodnia trawertynu w Rudawce Rymanowskiej wciąż rośnie w najlepsze, co można łatwo zaobserwować na miejscowych mszakach pokrytych świeżymi polewami wapiennymi.

Wczesne stadium petryfikacji mchów.

 

Miejscami trawertyn nabiera rumieńców od związków żelaza.

 

W dorzeczu górnego Wisłoka wystąpienia martwic wapiennych są dość częste. Czasami jakiś fragment tych utworów oderwie się i zostanie poniesiony z nurtem rzeki. Dlatego od czasu do czasu, nad brzegiem rzeki, pośród piaskowcowych otoczaków można z naleźć nieco odmienne fragmenty trawertynów, czasem w formie otoczaków. Nawet gdy posiadają większe rozmiary, to od razu da się odczuć ich niewielką wagę związaną z porowatą strukturą.

W nurcie rzeki można znaleźć spore kawałki trawertynu.

 

A w lesie nad Wisłokiem takie obrazy... Z obrazkiem plamistym.

 

To by było na tyle jeśli chodzi o tą miejscówkę. Po napojeniu się urokiem trawertynowych stożków i polew domknęliśmy pętle wracając przez Polany Surowiczne, Jaśliska i Przełęcz Szklarską bez jakiegokolwiek towarzystwa na całej trasie poza asfaltem. No może nie zupełnie bez towarzystwa bo...

W okolicy spacerował "Puchatek".

 
         Posłowie....

    Trawertyn ma też swoją polską nazwę - źródleniec. Etymologia jasno sprowadza genezę tej skały do jej powstawania przy źródłach. Szczególnie tych z dużą mineralizacją i nasyceniem CO₂, przez co dość częstym miejscem występowania martwic są tereny Beskidów, choć tamtejsze formy przeważnie nie przybierają okazałych postaci i większości występują jako tufy wapienne. Jeśli chodzi o Polskę to poza Beskidami neogeńskie utwory martwicowe można znaleźć na Podhalu, Pieninach, w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, w Górach Świętokrzyskich (w dorzeczu Opatówki), w Górach Kaczawskich i sporadycznie na niżu (Kujawy, Fordoński Przełom Wisły). Znane są także starsze wystąpienia martwic na terenie Polski. Na północnej krawędzi Tatr znajdują się martwice z stromatolitami w paleogeńskich zlepieńcach. Z kolei w rejonie Działoszyna eksploatuje się trawertyny datowane na jurę, ale najstarsza jest występująca w rejonie Trzebini martwica karniowicka datowana aż na górny karbon.

Trawertyn w formie odłamka i otoczaka.

 

Spetryfikowane gałązki mchu tworzące martwicę wapienną.

 
Tuż za granicą u naszych południowych sąsiadów, możemy znaleźć wspaniałe kopuły trawertynowe Liptowa i Spisza. Większość powstała w interglacjałach plejstocenu (gdy średnie temperatury były wyższe o nawet 6°C niż obecnie), a niektóre datowane nawet na pliocen (najstarsza część potężnej kopuły trawertynowej Dreveníka). Resztę trawertynów znajdziemy po przystępnej cenie w sieciach holoceńskich marketów budowlanych, rozsianych po całym kraju.